قوله تعالى: «و یوْم نسیر الْجبال» اى و اذکر یوم نسیر الجبال عن وجه الارض فنقلعها قلعا و نسیرها کما نسیر السحاب فى الدنیا یاد کن اى محمد آن روز که از هول رستاخیز این کوههاى عالم بر کنیم و چنانک میغ بر هوا روان کردهایم آن را روان کنیم، قراءت مکى و شامى و ابو عمرو «تسیر» بتا است و ضم آن و فتح یا «الْجبال» برفع لام على اسناد الفعل الى المفعول به و لکونه جماعة انث الفعل یعنى آن روز که کوهها روان گردانند، چنانک جاى دیگر گفت: «و سیرت الْجبال فکانتْ سرابا و إذا الْجبال سیرتْ»، «و ترى الْأرْض بارزة» اى ظاهرة لیس علیها شىء من جبل و لا شجر و لا شىء یسترها لیرى بعضهم بعضا. و قیل «بارزة» اى برز الذین کانوا فى بطنها فصاروا على ظهرها، «و حشرْناهمْ» یعنى الموتى من المومنین و الکافرین الى الموقف و الحساب، «فلمْ نغادرْ» اى لم نترک، «منْهمْ أحدا».
«عرضوا على ربک صفا» اى صفوفا، کقوله: «نخْرجکمْ طفْلا» اى اطفالا یعنى کل زمرة و امة صف. و قیل «ا» اى قیاما، «دْ جئْتمونا» بلفظ عام است و بمعنى خاص، اى یقال للکفار «دْ جئْتمونا کما خلقْناکمْ أول مرة»
آمدید بما چنانک شما را آفریدیم روز نخستین یکان یکان، پاى برهنه و سر برهنه بى هیچ پوشش، چنانک در خبرست: ما على احد منهم قشرة، اى شىء من کسوة. و روى انهم یحشرون حفاة عراة عزلا، همانست که آنجا گفت: «و لقدْ جئْتمونا فرادى کما خلقْناکمْ أول مرة» ثم قال: «ْ زعمْتمْ»
این بل بجاى واو عطفست یعنى و زعمتم، منکران بعث را میگوید: «و زعمتم ان لا نفی بوعدنا فى اعادتکم»، و قیل الموعد ها هنا مکان الوعد بالمحاسبة.
«و وضع الْکتاب» اى اقیم الحساب و نصب المیزان، این چنانست که پارسیان گویند دیوان بنهادند آن گه که خراج ستدن گیرند، و قیل: «وضع الْکتاب» یعنى کتاب الاعمال فى ید صاحبه فى یمینه او شماله و هو ما کتبه الحفظة علیه، «فترى الْمجْرمین» اى المشرکین، «مشْفقین» اى خائفین، «مما فیه» من الاعمال السیئة، «و یقولون» عند وقوعهم فى الهلکة، «یا ویْلتنا» هذه التاء تزاد فى الویل احیانا کما تزاد فى ثم، و این کلمه تفجع است سخن درد زدگان و مصیبت رسیدگان، گویند ویل بر ما این چه حالست و این چه نامه، «ما لهذا الْکتاب لا یغادر صغیرة و لا کبیرة» من ذنوبنا، و قیل بل جمیع اعماله مکتوب فیه.
قال ابن عباس الصغیرة التبسم و الکبیرة القهقهة. و قال سعید بن جبیر الصغیرة اللمم و التجمیش و المسیس و القبلة و الکبیرة الزنا و المواقعة، «إلا أحْصاها» قال ابن عباس علمها، و قال السدى کتبها و اثبتها، و قال مقاتل حفظها و عدها.
و ضرب رسول الله (ص) لصغائر الذنوب مثلا، فقال: کمثل قوم انطلقوا یسیرون حتى نزلوا بفلاة من الارض و حضر صنیع القوم فانطلق کل واحد منهم یحتطب فجعل الرجل منهم یأتى بالعود و یجئ الرجل بالعودین حتى جمعوا سوادا و اججوا نارا و ان الذنب الصغیر یجتمع على صاحبه حتى تهلکه، «و وجدوا ما عملوا حاضرا» مکتوبا. و قیل جزاء «ما عملوا حاضرا و لا یظْلم ربک أحدا» بزیادة العذاب او نقصان الثواب، و صح فى الخبر من نوقش فى الحساب عذب، ثم ان الله سبحانه امر نبیه (ص) ان یذکر لهولاء المتکبرین عن مجالسة الفقراء قصة ابلیس و ما اورثه من الکبر فقال: «و إذْ قلْنا للْملائکة اسْجدوا لآدم فسجدوا إلا إبْلیس کان من الْجن» ابن عباس گفت: قومى فریشتگانند که ایشان را جن گویند از نار السموم آفریدهاند ایشان را و دیگر فریشتگان را از نور پاک آفریدهاند، ابلیس از آن قوم است که ایشان را از نار السموم آفریدند. و قیل الملائکة خلقوا من الریح و هم روحانیون و ابلیس و سائر الجن من النار. و بروایتى دیگر از ابن عباس نسبت وى با جنان است از آنکه روزگارى خازن بهشت بوده یعنى که جنى است چنانک گویند مکى و مدنى است. شهر بن حوشب گفت: ابلیس از آن قوم جن بود که ساکنان زمین بودند، فریشتگان او را با سیرى گرفتند و بآسمان بردند و هرگز وى از فریشتگان نبود، و گفتهاند ابلیس اصل جن است و پدر ایشان، هم چنان که آدم اصل انس است و پدر ایشان و این جن نامى است که هم بر فریشتگان افتد هم بر جان و هم بر شیاطین لاجتنانهم جمیعا عن اعین الناظرین، پس این جن که نسبت ابلیس با ایشانست شیاطیناند و ابلیس پدر ایشان و اصل ایشانست و نام وى بسریانى عزازیل است و بعربى حارث و له زوجة و ذریة، لقوله: «أ فتتخذونه و ذریته».
قال مجاهد فمن ذریة ابلیس لاقیس و ولهان و هما صاحبا الطهارة و الصلاة و الهفاف و مرة و به یکنى و زلنبون و هو صاحب الاسواق، و تیر و هو صاحب المصائب، و الاعور و هو صاحب ابواب الربوا، و مسوط و هو صاحب الاخبار یأتى بها فیلقیها فى افواه الناس و لا یجدون لها اصلا، و داسم و هو الذى اذا دخل الرجل بیته فلم یسلم و لم یذکر اسم الله یضره من المتاع ما لم یرفع او نجس موضعه و اذا اکل و لم یذکر اسم الله اکل معه.
قال قتادة انهم یتوالدون کما یتوالد بنو آدم، قال الله تعالى لابلیس انى لا اخلق لآدم ذریة الا ذرأت لک مثلها فلیس من ولد آدم احد الا له شیطان قد قرن به، «ففسق عنْ أمْر ربه» اى خرج عن طاعة ربه و الفسوق الخروج و الفاسق الخارج عن الطاعة، ثم جعل اسما لکل خارج الى سوء عادة و سمى رسول الله (ص) سباع الطیر و ذوات السموم فسقة و سمى الفارة فاسقة و الوزغة فویسقة، «أ فتتخذونه و ذریته أوْلیاء منْ دونی» فتطیعونهم فى معصیتى، «و همْ لکمْ عدو» کما کان لابیکم عدوا، «بئْس للظالمین بدلا» بئس البدل من الله ابلیس و ذریته و بئس البدل معصیة الله من طاعته و بئس البدل النار من الجنة.
«ما أشْهدْتهمْ» اى ما احضرتهم یعنى ابلیس و ذریته. و قیل الکفار اجمع، و قیل الملائکة، «خلْق السماوات و الْأرْض» فاستعین بهم على خلقهما او اشاورهم فیه، «و لا خلْق أنْفسهمْ» و لا استعنت ببعضهم على خلق بعض. و قیل ما اعلمتم خلق انفسهم فکیف یعلمون خلق غیرهم، اخبر جل جلاله عن کمال قدرته و استغنائه عن الانصار و الاعوان فیما خلق، «و ما کنْت متخذ الْمضلین عضدا» اعوانا لاستغنائى بقدرتى عن الاعوان و الانصار لان من استغنى عن معونة الاولیاء بعظیم سلطانه و کمال قدرته کان اشد استغناء عن معونة الاعداء، و در شواذ خواندهاند: «و ما کنْت متخذ الْمضلین عضدا» بفتح تا و خا، و معنى آنست که هرگز بى راه کنندگان را یار مباش همچنانک موسى (ع) گفت: «رب بما أنْعمْت علی فلنْ أکون ظهیرا للْمجْرمین» العضد و الظهر و الید هذه الثلاثة کنایات عن العون و الظهیر، یقال عضده یعضده اذا اعانه، و فى الدعاء: اللهم انت عضدى و نصیرى.
«و یوْم یقول» قرأ حمزة «نقول» بالنون یعنى یقول الله للکفار، «نادوا» ادعوا بصوت عال، «شرکائی الذین زعمْتمْ» اى زعمتم انها لى شرکاء لیمنعوکم من عذابى، «فدعوْهمْ» فنادوهم لا یمین لهم على اضلالهم ایاهم، «فلمْ یسْتجیبوا لهمْ» و استغاثوهم فلم یغیثوهم لکونها جمادا. و قیل لشغلهم بانفسهم، «و جعلْنا بیْنهمْ» و بین الکفار و آلهتهم. و قیل بین اهل الهدى و الضلالة، «موْبقا» یعنى امرا أوبقهم اى اهلکهم، یقال یضرب بینهم واد فیبقى المشرکون فى عدوة و الشرکاء فى عدوة.
و قال عبد الله بن عمر: و هو واد عمیق فى جهنم یفرق به یوم القیامة بین اهل لا اله الا الله و بین من سواهم. و قال عکرمة: هو نهر فى النار یسیل نارا على حافیته حیات مثل البغال الدهم فاذا ثاورت الیهم لتأخذهم استغاثوا بالاقتحام فى النار منها. و قیل هو واد فى جهنم من قیح و دم. و قیل البین ها هنا بمعنى الوصال اى تواصلهم فى الدنیا صار مهلکا لهم. و قیل الموبق الموعد، لقوله: «و جعلْنا لمهْلکهمْ موْعدا» و اصله من وبق یبق و وبق یوبق اذا هلک و أوبقه أی اهلکه، و یقال للکبائر من الذنوب الموبقات.
و فى الحدیث اجتنبوا السبع الموبقات: الشرک بالله، و السحر، و قتل النفس التی حرم الله الا بالحق، و اکل الربوا، و اکل مال الیتیم، و التولى یوم الزحف، و قذف المحصنات الغافلات.
«و رأى الْمجْرمون النار» عاینوها، «فظنوا» ایقنوا، «أنهمْ مواقعوها» اى واقعون فیها و داخلوها من وقع اذا سقط، «و لمْ یجدوا» یعنى الکفار. و قیل الاصنام، «عنْها» اى عن النار، «مصْرفا» موضعا یعدلون الیه لاحاطتها بهم من کل جانب.
روى ابو سعید الخدرى ان رسول الله (ص) قال ان الکافر لیرى جهنم فیظن انها مواقعته من مسیرة اربعین سنة.
«و لقدْ صرفْنا فی هذا الْقرْآن للناس» اى رددنا القول فیه مرة بعد اخرى، «منْ کل مثل» یحتاجون الیه لیتذکروا و یتعظوا، «و کان الْإنْسان أکْثر شیْء» خلقه الله، «جدلا» اى جدالا و حجاجا و خصاما، قیل اراد به الکافر ابى بن خلف الجمحى، و قیل النضر بن الحارث، و قیل اراد به الانسان على العموم، فان قیل و هل یجادل غیر الانسان حتى قال «و کان الْإنْسان أکْثر شیْء جدلا»؟ فالجواب ان ابلیس قد جادل و ان کل ما یعقل من الملائکة و الجن یجادل و الانسان اکثر هذه الاشیاء جدلا و صح من روایة الزهرى عن على بن الحسین عن ابیه عن على بن ابى طالب (ع) ان رسول الله (ص) طرقه و فاطمة و قال الا قوما فصلیا فقام على و به لوثة من نعاس و هو یقول انفسنا بید الله فاذا شاء ان یبعثنا بعثنا فانصرف رسول الله (ص) و هو یضرب فخذه و یقول: «و کان الْإنْسان أکْثر شیْء جدلا».
«و ما منع الناس» اهل مکة «أنْ یوْمنوا» یعنى من ان یومنوا، «إذْ جاءهم الْهدى» القرآن و الاسلام و محمد (ص)، «و یسْتغْفروا» یعنى و من ان یستغفروا، «ربهمْ» و یتوبوا من کفرهم، «إلا أنْ تأْتیهمْ سنة الْأولین» اى ما منعهم من الایمان و الاستغفار الا اتیان سنة الاولین و هو الاستیصال، و قیل الا انتظار العذاب، یعنى ان الله قرر علیهم العذاب فذلک الذى منعهم من الایمان، «أوْ یأْتیهم الْعذاب قبلا» عیانا، یعنى القتل یوم بدر، قبلا بضمتین کوفى جمع قبیل یعنى قبیلا قبیلا اى صنفا صنفا یتلوا بعضها بعضا، و قرأ الباقون قبلا بکسر القاف و فتح الباء اى معاینة و مقابلة، و فى الحدیث: ان الله تعالى کلم آدم قبلا.
«و ما نرْسل الْمرْسلین إلا مبشرین» المومنین بالجنة، «و منْذرین» الکافرین النار، «و یجادل الذین کفروا بالْباطل» فى طلب الآیات و دفع النبوات.
قال ابن جریر جدالهم بالباطل سوالهم النبی (ص) عن اصحاب الکهف و ذى القرنین و الروح تعنتا. و قیل یرید المستهزئین المقتسمین جادلوا فى القرآن، «لیدْحضوا به» لیبطلوا بجدالهم، «الْحق» یعنى القرآن و النبوة و اصل الدحض الزلق، یقال دحضت رجله اى زلقت و فى الدعاء: اللهم ثبت قدمى یوم تدحض الاقدام، و معنى قوله تعالى: «حجتهمْ داحضة» اى باطلة، «و اتخذوا آیاتی» یعنى القرآن، «و ما أنْذروا» من النار، «هزوا» استهزاء و باطلا و لعبا.
«و منْ أظْلم ممنْ ذکر بآیات ربه» وعظ و تلى علیه القرآن، «فأعْرض عنْها»
و ترک قبولها و صار عنها فى عرض اى ناحیة «و نسی ما قدمتْ یداه» اى غفل عن ذنوبه السالفة، و فى الخبر: هذه یداى و ما جنیت بهما على نفسى. ثم ذکر حالهم فقال: «إنا جعلْنا على قلوبهمْ أکنة» جمع کنان اى غشاوة، «أنْ یفْقهوه» یعنى کراهة ان یفقهوه و لئلا یفقهوه، «و فی آذانهمْ وقْرا» ثقلا و صمما عن استماع الحق، «و إنْ تدْعهمْ» یا محمد، «إلى الْهدى» الایمان و القرآن، «فلنْ یهْتدوا إذا أبدا» اى بعد الاکنة و الوقر.
«و ربک الْغفور ذو الرحْمة» فلا یعجل بالعقوبة، «لوْ یواخذهمْ بما کسبوا» بکفرهم، «لعجل لهم الْعذاب» فى الدنیا، «بلْ لهمْ موْعد» یعنى القیامة و البعث و الحساب. «لنْ یجدوا منْ دونه موْئلا» یعنى موضع نجاة، یقال وال یئل اى نجا.
«و تلْک الْقرى أهْلکْناهمْ» یرید قوم نوح و عادا و ثمود، «لما ظلموا» کفروا، «و جعلْنا لمهْلکهمْ» بفتح المیم و کسر اللام قراءة حفص على انه وقت الهلاک و زمانهاى جعلنا لوقت هلاکهم موعدا، و قرأ یحیى عن ابى بکر: «لمهْلکهمْ» بفتحتین على انه مصدر هلک اى جعلنا لهلاکهم موعدا، و قرأ الباقون «لمهْلکهمْ» بضم المیم و فتح اللام و هو الاهلاک، یقال اهلکته اهلاکا و مهلکا اى جعلنا لاهلاکنا ایاهم، «موْعدا» اى میقاتا و اجلا عندنا فلما بلغوه جاءهم العذاب.